Estamos no mes de maio e o protagonismo cultural é, chegado este tempo, para as Letras galegas, en xeral, e para as literarias en particular. Temos unha abondosa literatura de creación, autoras e autores que traballan e fan arte cunha ferramenta que ten séculos de historia, que se foi modelando co paso do tempo: a lingua galega.
Os estudosos sitúan o nacemento das linguas románicas –entre elas, a galega– arredor do século IX, cando xa a separación co latín era moi evidente. Dende entón, ata os nosos días, a nosa lingua pasou por unha serie de etapas, con máis ou menos dificultades, pero resistindo. Os creadores foron conscientes da importancia do idioma –non só para facer arte, senón como sistema de comunicación entre nós– e chaman a valoralo, respectalo e defendelo. Castelao –en Sempre en Galiza– falaba de que “estamos fartos de saber que o pobo galego fala un idioma de seu, fillo do latín…Non esquezamos que se aínda somos galegos é por obra e gracia do idioma”. Tamén Manuel María tiña que claro o que significa para nós o idioma:
O idioma é a chave
coa que abrimos o mundo:
o salouco máis feble,
o pesar máis profundo.
O idioma é a vida,
o coitelo da dor,
o murmurio do vento,
a palabra de amor.
O idioma é o tempo,
é a voz dos avós
e ese breve ronsel
que deixaremos nós.
O idioma é un herdo,
patrimonio do pobo,
maxicamente vello,
eternamente novo.
O idioma é a patria,
a esencia máis nosa,
a creación común
meirande e poderosa.
O idioma é a forza
que nos xungue e sostén.
¡Se perdemos a fala
non seremos ninguén!
O idioma é o amor,
o latexo, a verdade,
a fonte da que agroma
a máis forte irmandade.
Renunciar ao idioma
é ser mudo e morrer.
¡Precisamos a lingua
se queremos vencer!
Como renunciar ao idioma sería morrer como pobo, o poeta da Terra Chá chama a defender a lingua:
Hai que defender o idioma como sexa:
con rabia, con furor, a metrallazos.
Hai que defender a fala en loita rexa
con tanques, avións e a puñetazos.
Hai que ser duros, peleóns, intransixentes
cos que teñen vocación de señoritos,
cos porcos desertores repelentes,
cos cabras, cos castróns e cos cabritos.
Temos que pelexar cos renegados,
cos que intentan borrar a nosa fala.
Temos que loitar cos desleigados
que desexan matala e enterrala.
Seríamos, sen fala, unhos ninguén,
unhas cantas galiñas desplumadas.
Os nosos inimigos saben ben
que as palabras vencen ás espadas.
O idioma somos nós, povo comun,
vencello que nos xungue e ten en pé,
herencia secular de cada un,
fogar no que arde acesa a nosa fe.
Como diciamos, os creadores sempre tiveron clara a importancia e o valor da lingua como sistema de comunicación do pobo galego. Celso Emilio falaba dunha lingua “proletaria”:
Lingoa proletaria do meu pobo
eu fáloa porque sí, porque me gosta,
porque me peta e quero e dame a gaña
porque me sai de dentro, alá do fondo
dunha tristura aceda que me abrangue
ao ver tantos patufos desleigados,
pequenos mequetrefes sin raíces
que ao pór a garabata xa nan saben
afirmarse no amor dos devanceiros,
falar a fala nai,
a fala dos abós que temos mortos,
e ser, co rostro erguido,
mariñeiros, labregos do lingoaxe,
remo i arado, proa e rella sempre.
Eu fáloa porque sí, porque me gosta
e quero estar cos meus, coa xente miña,
perto dos homes bos que sofren longo
unha historia contada noutra lingoa.
Non falo pra os soberbios,
non falo pra os ruís e poderosos,
non falo pra os finchados,
non falo pra os valeiros,
non falo pra os estúpidos,
que falo pra os que agoantan rexamente
mentiras e inxusticias de cotío;
pra os que súan e choran
un pranto cotidián de volvoretas,
de lume e vento sobre os ollos núos.
Eu non podo arredar as miñas verbas
de tódolos que sofren neste mundo.
E ti vives no mundo, terra miña,
berce da miña estirpe,
Galicia, doce mágoa das Españas,
deitada rente ao mar, ise camiño…
Pois ben, nos tempos que corren seguimos necesitando valorar, coñecer e defender a lingua que nos serve de comunicación a todas as galegas e galegos. Tamén o instrumento co que –xeración tras xeración– autoras e autores crean obras de arte. Nesta primavera singular que vivimos, non esquezamos pedir “mil” máis para a lingua porque “renunciar ao idioma é morrer”.
Darío Xohán Cabana escribía un romance –“Historia da lingua galega“– ao que lle puxo música A Quenlla: