Como sabemos, durante a Idade Media –sobre todo durante o século XIII–, Galiza viviu un período de monolingüismo en galego (ou galegoportugués). A nosa lingua era utilizada en todos os contextos e para todas as funcións: como lingua familiar, administrativa, xudicial e –tamén– como lingua literaria. A nosa literatura –e a nosa lingua– vive un momento de esplendor. Coas cantigas medievais –e coa música– a literatura galega vive unha época de ouro.
O peso económico –político e cultural– de Galiza na época medieval converte o galego na lingua internacional da lírica.
O prestixio da nosa lingua era tal que o mesmo rei de Castela –Afonso X, o Sabio– utilizou o galego para escribir poesía. Nado en Toledo o día 23 de novembro de 1221, Afonso X de Castela reinou entre 1252 e 1284. Preocupado pola cultura, o monarca deixounos escritas en galego un conxunto de cuatrocentas vinte e sete composición que xiran arredor da Virxe: as coñecidas como Cantigas de Santa María.
É motivo de discusión se o rei escribiu todas as cantigas ou só unha parte e dirixiu o equipo de colaboradores que escribiu as outras. Sexa como for, estamos diante dunha obra coa que Afonso X procuraba prestixiarse. E, en galego.
Rósa das rósas e Fror das frores,
Dona das donas, Sennor das sennores.
Rósa de beldad’ e de parecer
e Fror d’ alegría e de prazer,
Dona en mui pïadosa seer,
Sennor en toller coitas e doores.
Rósa das rósas e Fror das frores…
Atal Sennor dev’ óme muit’ amar,
que de todo mal o póde guardar;
e póde–ll’ os pecados perdõar,
que faz no mundo per maos sabores.
Rósa das rósas e Fror das frores…
Devemo–la muit’ amar e servir,
ca punna de nos guardar de falir;
des i dos érros nos faz repentir,
que nós fazemos come pecadores.
Rósa das rósas e Fror das frores…
Esta dona que tenno por Sennor
e de que quéro seer trobador,
se éu per ren póss’ aver séu amor,
dou ao démo os outros amores.
Rósa das rósas e Fror das frores…
Santa Maria, strela do dia,
mostra–nos via pera Deus e nos guia.
Ca veer faze–los errados
que perder foran per pecados
entender de que mui culpados
son; mais per ti son perdõados
da ousadia que lles fazia
fazer folia mais que non deveria.
Santa Maria, strela do dia,
mostra–nos via pera Deus e nos guia.
Amostrar–nos deves carreira
por gãar en toda maneira
a sen par luz e verdadeira
que tu dar–nos podes senlleira;
ca Deus a ti a outorgaria
e a querria por ti dar e daria.
Santa Maria, strela do dia,
mostra–nos via pera Deus e nos guia.
Guiar ben nos pod’ o teu siso
mais ca ren pera Parayso
u Deus ten senpre goy’ e riso
pora quen en el creer quiso;
e prazer–m–ia se te prazia
que foss’ a mia alm’ en tal compannia.
Santa Maria, strela do dia,
mostra–nos via pera Deus e nos guia
Ademais das Cantigas de Santa María, Afonso X deixounos poemas nos outros tres xéneros medievais: cantigas de amigo, cantigas de amor e cantigas de escarnio e maldicir. Seleccionamos, a continuación, un exemplo de cada.
Ai eu, coitada, como vivo en gran cuidado
por meu amigo, que hei alongado!
Muito me tarda
o meu amigo na Guarda!
Ai eu, coitada, como vivo en gran desejo
por meu amigo, que tarda e non vejo!
Muito me tarda
o meu amigo na Guarda!
________
Par Deus, senhor,
enquant’eu for
de vós tan alongado,
nunca en maior
coita d’amor,
nen atán coitado
foi eno mundo
por sa senhor
homen que fosse nado,
penado, penado.
Sen nulha ren, sen vosso ben,
que tant’hei desejado
que ja o sén
perdí por én,
e viv’atormentado,
sen vosso ben,
de morrer én
ced’é mui guisado,
penado, penado.
Ca, log’alí
u vos eu vi,
fui d’amor aficado
tan muit’en mí
que non dormí,
nen houve gasalhado
e, se m’este mal
durar assí,
eu nunca fosse nado,
penado, penado
________
Com’eu en día de Pascoa quería ben comer,
assí quería bõo son e ligeiro de dizer
pera meestre Joán.
Assí com’eu quería comer i de bõo salmón,
assí quería ao Avangelho mui pequena paixón
pera meestre Joán.
Assí como quería comer que me soubesse ben,
assí quería bõo son de seculorum amen
pera meestre Joán.
Assí com’eu bevería do bõo vinho d’Ouréns,
assí eu quería bõo son de O cunctipotens
pera meestre Joán
O 23 de novembro de 2021 cúmprense 800 anos do nacemento do Rei Afonso X de Castela. Un monarca que, para prestixiarse ante o mundo, escolleu a nosa lingua para para escribir poesía. Oitocentos anos despois, sería bo –tamén para prestixiarnos– seguir nisto o exemplo de Afonso X.