Historias silenciadas: a explotación das emigrantes galegas en Bos Aires

No artigo Entre a esperanza e a explotación: emigrantes galegas prostituídas na Habana abordamos a traxedia das mulleres galegas que emigraron á Habana, vítimas dunha realidade de explotación e prostitución forzada. Mais aquel drama non se limitou a Cuba; outros destinos da nosa emigración, como Uruguai ou Brasil foron tamén escenarios deste drama. Sen embargo, se algunha cidade destacou, pola súa gravidade e volume, foi Bos Aires.

Hotel de Inmigrantes, o primeiro lugar onde se albergaba ás persoas inmigrantes que chegaban a Bos Aires.

Ao chegar á capital porteña, moitas veces sen coñecer a lingua e sen contar con redes de apoio, estas mulleres atopábanse completamente indefensas fronte aos proxenetas. Enganadas con falsas promesas de traballo digno, víanse afogadas por débedas inxustamente infladas polas redes de trata, o que as obrigaba a permanecer nun ciclo de explotación do que fuxir resultaba case imposible.

Neste artigo imos afondar no funcionamento destas redes, na dura vida que levaban as mulleres nos bordeis de Bos Aires e na pegada que a súa desventura deixou en tangos e relatos da época. Tamén examinaremos as respostas sociais e institucionais que, na maioría dos casos, se revelaron insuficientes para lles ofrecer protección.

Durante décadas, a súa historia permaneceu esquecida, mais é necesario recuperala para iluminar unha das caras máis crueis da emigración galega: a vulnerabilidade das mulleres nunha terra que debía ofrecerlles esperanza.

Promesas rotas: o primeiro paso cara á explotación

Unha das estratexias máis utilizadas polas redes de trata en Bos Aires consistía no engano sistemático. Moitas mulleres galegas, novas e sen experiencia, víanse seducidas por promesas falsas que lles ofrecían traballo, seguridade ou un futuro mellor. Para aquelas que vivían na miseria en Galiza, estas ofertas representaban unha oportunidade que parecía única, mais, na realidade, eran trampas meticulosamente preparadas para someter ás vítimas.

Como en Cuba, as tácticas eran similares: promesas de emprego como criadas ou costureiras e contratos fraudulentos que as deixaban indefensas. En Bos Aires, este patrón repetíase con precisión. Os intermediarios, moitas veces compatriotas galegos, desempeñaban un papel decisivo. Facíanse pasar por protectores ou familiares de confianza, ofrecendo financiar a viaxe a cambio dunha débeda asumible. Con todo, a chegada á cidade supoñía o inicio dunha realidade devastadora:

  • Os traballos prometidos como criadas ou costureiras non existían.
  • A débeda pola viaxe, que inicialmente parecía xusta, multiplicábase ata converterse nun instrumento de control que obrigaba ás mulleres a prostituírse para saldala.
  • Falsas promesas de matrimonio ou protección servían para gañar a súa confianza antes de atrapalas nunha rede da que apenas había escapatoria.

A experiencia vivida en Cuba xa amosara a crúa realidade da emigración cando esta se realizaba sen apoio nin protección. Mais en Bos Aires, un contexto urbano onde a demanda de prostitución era crecente, esta traxedia repetíase cunha brutalidade aínda maior. As redes de trata operaban con total impunidade, explotando a desesperación e a inxenuidade das mulleres galegas para somerxelas nunha vida de explotación e humillación.

Un artigo publicado en 1912 en El Eco de Galicia denunciaba a gravidade da situación: máis de setenta mulleres galegas permanecían ingresadas no Hospital de Maternidade debido ás condicións insalubres derivadas da prostitución e o abandono. Estas cifras non só revelaban a magnitude do problema, senón que tamén deixaban en evidencia a ausencia de protección institucional e o abandono ao que se vían sometidas as vítimas.

Bos Aires: A capital do tráfico de mulleres

Bos Aires, a finais do século XIX e comezos do XX, era unha cidade en constante crecemento, alimentada pola chegada masiva de inmigrantes europeos. Coñecida como a “gran porta de América Latina”, a súa promesa de oportunidades atraía milleiros de persoas que fuxían da miseria e da falta de futuro nos seus países de orixe. Así a todo, o desenvolvemento descontrolado e o desaxuste entre o número de homes e mulleres derivaron nun ambiente propicio para a explotación sexual e o tráfico de persoas.

Julio Valea
Noticia do asasinato de Julio Valea

Entre 1910 e 1930, Bos Aires era coñecida como “o paraíso dos tenebrosos”, un destino onde a prostitución se converteu nun negocio lucrativo e tolerado polas autoridades. En barrios como La Boca e Corrientes, moitas mulleres eran explotadas nos numeroso bordeis. A Lei Palacios de 1913 foi a primeira no mundo en penalizar a prostitución, mais a súa aplicación foi moi limitada: a corrupción estendida na policía e a pasividade, cando non complicidade, das autoridades facilitaban o funcionamento destas redes, que sacaban proveito da vulnerabilidade das mulleres.

Un dos nomes máis temidos neste ambiente era o da Zwi Migdal, unha poderosa organización mafiosa dirixida por proxenetas de orixe xudía-polaca, baixo a aparencia dunha sociedade de axuda mutua. Aínda que a maioría das súas vítimas eran mulleres xudías do leste de Europa, a súa influencia e os seus métodos tamén impactaron nas dinámicas de explotación sufridas polas galegas.

E tamén había galegos implicados neste negocio. Entre eles destacou, na década dos 20, Julio Valea, un emigrante de Castropol, coñecido como o “Al Capone galego”. Ocupou un posto destacado dentro da mafia porteña que controlaba bordeis e casinos clandestinos. A súa sona foi tal que mesmo foi acusado de intentar asasinar a Gardel.

As mulleres galegas atrapadas

Unha vez captadas polas redes de trata, a vida das mulleres galegas nos bordeis de Bos Aires tornábase nunha espiral de explotación, violencia e desesperación. Os prostíbulos, que proliferaban nos barrios máis pobres e portuarios como La Boca, San Telmo ou Once, convertíanse en auténticas prisións onde estas mulleres perdían toda liberdade e dignidade.

As condicións de vida eran inhumanas. As mulleres eran confinadas en pequenos cuartos insalubres, sen apenas dereito a saír, e obrigadas a atender un número elevado de clientes diariamente. O esgotamento físico e mental era constante, agravado polas enfermidades venéreas e a falta de atención médica. A súa alimentación era escasa e a violencia física e psicolóxica era unha práctica habitual para manter o control sobre elas.

conventillo
Conventillo | Gtlza. H.G. Olds / Fundación CIFHA

Ademais, os conventillos, onde convivían inmigrantes en condicións precarias, eran un caldo de cultivo para a prostitución e outras actividades ilícitas. O contexto de urbanización acelerada, pobreza e falta de oportunidades laborais exacerbaba a marxinalidade destas mulleres

Aínda que algunhas mulleres lograban evitar a prostitución, moitas acababan explotadas no servizo doméstico ou en talleres de costura, onde sufrían longas xornadas de traballo, baixos salarios e condicións de vida precarias.

As que conseguían traballar como empregadas domésticas, a finais do século XIX e principios do XX, adoitaban vivir nas casas dos seus patróns (o que se chama “cama adentro”). Isto provocaba unha situación de illamento e vulnerabilidade que facilitaba o acoso. A vida destas mulleres queda moi ben recollida no filme A cicatriz branca, de Margarita Ledo Andión. Conta a historia dunha moza que deixa atrás a súa aldea na Galiza para viaxar a América do Sur, na busca dun futuro mellor. Pero a súa aventura verase marcada pola explotación, o sufrimento e a loita por conservar a súa dignidade nun mundo hostil e alleo.

No imaxinario popular: Galleguita, cando o sufrimento se fai canción

O drama das mulleres galegas atrapadas na prostitución en Bos Aires non quedou reducido ás estatísticas ou aos informes policiais da época. A súa traxedia, aínda que ignorada durante décadas pola sociedade e polas institucións, atopou un eco significativo na cultura popular arxentina. A literatura, o teatro e, sobre todo, o tango convertéronse en espazos onde esta realidade foi representada, ás veces con aires románticos, outras con descarnada crueldade.

Un exemplo emblemático desta representación é o tango Galleguita, composto por Alfredo Navarrine e musicado por Horacio Pettorossi. Popularizado por Carlos Gardel, a canción narra a historia dunha moza galega que chega a Bos Aires coa esperanza de prosperar e axudar á súa nai, pero acaba atrapada nun mundo de explotación e miseria: 

“Galleguita, la divina,
la que a la playa argentina
llegó una tarde de abril,
sin más prendas ni tesoros
que tus negros ojos moros
y tu cuerpito gentil.

Siendo buena eras honrada,
pero no te valió de nada
que otras cayeron igual.

Eras linda galleguita
y tras la primera cita
fuiste a parar al Pigall.

Sola y en tierras extrañas,
tu caída fue tan breve
que, como bola de nieve,
tu virtud se disipó.

Tu obsesión era la idea
de juntar mucha platita
para la pobre viejita
que en la aldea
solita quedó.”

Gardel, coa súa voz, deu vida a esta historia, que se converteu nun símbolo do sufrimento das galegas inmigrantes. A referencia á súa chegada “sin más prendas ni tesoros” evoca a pobreza das rapazas que cruzaban o Atlántico con pouco máis que a súa esperanza.

Escoita a canción “Galleguita” interpretada por Carlos Gardel:

A Galleguita tamén pon de manifesto a percepción da sociedade arxentina sobre estas mulleres: por unha banda, idealizadas como vítimas puras e inocentes, e, pola outra, reducidas a un obxecto de consumo nos cabarés e prostíbulos da cidade. O verso “siendo buena eras honrada, pero no te valió nada” subliña a imposibilidade de escapar do estigma social e do destino imposto polas circunstancias.

Ademais do tango, a literatura arxentina tamén recolleu historias similares. Novelas e relatos curtos da época describen personaxes inspirados nas mulleres inmigrantes que, chegadas a Bos Aires con promesas de traballo ou matrimonio, acabaron vítimas das redes de prostitución.

Outro aspecto significativo é a dualidade coa que se trataba o tema na cultura popular: mentres algunhas representacións, como a de Galleguita, buscaban xerar empatía coa súa traxedia, outras reforzaban os estereotipos negativos que recaían sobre as galegas. Obras de teatro, prensa e películas da época tamén perpetuaron a imaxe da galega como unha figura inxenua, ruda e facilmente manipulable, consolidando un discurso que, en lugar de denunciar a explotación, contribuía a xustificala.

A figura da galega en Bos Aires tamén foi representada de maneira estereotipada en personaxes como Cándida, interpretada por Niní Marshall en 1939. Este personaxe, unha serventa galega caricaturizada, perpetuaba a imaxe da galega traballadora pero ignorante, reflexo do estigma social que recaía sobre as mulleres inmigrantes galegas.

A resposta institucional: limitacións e impotencia

Ao igual que en Cuba, en Bos Aires as voces que denunciaban estas prácticas foron poucas ou directamente silenciadas. As autoridades españolas, a pesar de seren conscientes do problema, apenas actuaron. Pola súa banda, as sociedades galegas na Arxentina tentaron brindar apoio, pero os seus esforzos resultaron insuficientes para combater unha maquinaria tan asentada.

Patronato Español

Unha das iniciativas máis destacadas foi o Patronato Español, fundado en 1912 e xestionado polas Carmelitas Terciarias. Esta organización ofrecía refuxio ás mulleres que chegaban ao porto sen apoio, proporcionándolles aloxamento e formación básica. Con todo, os recursos do Patronato eran insuficientes para contrarrestar a acción das redes de proxenetas, que actuaban con rapidez e eficacia, captando moitas mulleres antes de que puidesen recibir axuda.

Outro intento de apoio veu do Comité Pro-Galicia, creado en 1908 pola colectividade galega residente en Bos Aires e integrado por damas españolas e arxentinas. A súa finalidade era acoller e orientar ás mozas galegas acabadas de chegar, protexéndoas da pobreza e da captación por parte dos proxenetas. Tamén proporcionaban a opción de regresar a Galiza cando non atopaban mellores oportunidades, mitigando, en parte, o risco de explotación.

Non obstante, estas iniciativas, por ben intencionadas que fosen, resultaban limitadas fronte á magnitude do problema e á capacidade das redes de explotación para burlar calquera control.

En resumo, a resposta institucional en Bos Aires foi limitada e ineficiente. As mulleres galegas, atrapadas nun sistema de explotación tolerado polas autoridades e ignorado pola sociedade, quedaron desamparadas fronte ás redes de trata que operaban con total liberdade. A súa situación revela as carencias dunha sociedade que, en lugar de protexer ás máis vulnerables, permitiu que a súa traxedia quedase silenciada durante décadas.

Unha débeda coa memoria: lembrar para dignificar

Co artigo anterior sobre a Habana e este dedicado a Bos Aires, completamos un relato doloroso pero necesario: a traxedia das mulleres galegas que, a finais do século XIX e principios do XX, emigraron coa esperanza dunha vida mellor e acabaron atrapadas nun ciclo de engano e explotación. Cuba e Arxentina, dous destinos emblemáticos da emigración galega, convertéronse tamén en escenarios de abuso e sufrimento para moitas destas mulleres, vítimas das redes de trata e da súa propia vulnerabilidade.

Recuperar estas historias non é só un acto de memoria, senón tamén de xustiza. As mulleres galegas emigrantes foron parte esencial da historia da emigración, non pola súa desgraza, senón pola súa capacidade de loita nun contexto que lles foi profundamente adverso. Darlles voz e recoñecemento é dignificar o seu sacrificio e lembrar que detrás das cifras existiron vidas truncadas, pero nunca esquecidas.

A Habana e Bos Aires son dúas caras dunha mesma realidade: a emigración feminina galega, marcada pola esperanza e traizoada pola explotación. Ambas historias, contadas agora, son un recordatorio da necesidade de mirar ao pasado con honestidade e de honrar a memoria das que foron silenciadas.


Jorge Castro Ruso

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *

Uso de cookies

Utilizamos cookies propias e de terceiros, como Google Analytics, para optimizar a túa navegación e realizar tarefas de análise. Entendemos que estás conforme se continúas navegando nesta web. Política de cookies

ACEPTAR
Aviso de cookies