O golpe de Estado de 1936 e a ditadura franquista que veu despois supuxo o desmantelamento do sistema literario galego en Galiza. Estableceuse un réxime estrito de censura que desconfiaba de toda manifestación artística que non estivese en castelán. Por sorte, a cultura galega -e neste caso a literatura- tivo continuidade nos países de acollida dos exiliados. Crearon editoriais para publicar as súas obras, xornais, promoveron o teatro, conferencias, programas de radio en galego e todo tipo de actividades culturais que mantiveron vivo o galeguismo.
Con Castelao como guía e punto de referencia, os escritores exiliados cultivaron todos os xéneros literarios. Deste xeito, podemos salientar na poesía a Luís Seoane, Emilio Pita e Lorenzo Varela; na narrativa, a Ramón Valenzuela e Silvio Santiago; no teatro, a Manuel Varela Buxán. Grazas a eles e a outros moitos, esa liña que viña das Irmandades, de Nós e das Vangardas non se interrompe e a nosa literatura ten continuación fóra logo de 1936.
Como diciamos, un dos exiliados foi Lorenzo Varela. Nado en 1916, o noso autor falecía día 25 de novembro de 1978. A el dedicámoslle unhas breves liñas de homenaxe.
Vida e obra de Lorenzo Varela
Os biógrafos sinalan que Xesús Manuel Lorenzo Varela Vázquez naceu no barco La Navarre cando os seus pais, emigrantes orixinarios de Monterroso, estaban entrando no porto da Habana o día 10 de agosto de 1916. Os primeiros anos son un continuo viaxar da familia. Ese mesmo 1916 os pais volven a Monterroso ata que en 1920 collen outra vez o camiño de América, neste caso a Bos Aires. Aquí cursa Lorenzo Varela os estudos primarios. En 1931, a familia volve a Lugo. Será na cidade das Murallas onde estuda o bacharelato e participa na Federación das Mocidades Galeguistas. En 1934, marcha para Madrid para estudar Filosofía e Letras. Entra en contacto co grupo PAN (Poetas Andantes e Navegantes) e incorpórase ás Misións Pedagóxicas.
Despois do golpe de Estado de 1936, intégrase nas Milicias Populares e afíliase ao Partido Comunista. Defensor da legalidade republicana, en 1939 exíliase en Francia. Ese mesmo ano viaxa a México e en 1941 a Bos Aires. Militante do Partido Comunista arxentino, cando en 1946 gaña as eleccións Perón, Lorenzo Varela exíliase no Uruguai. Será en 1952 cando volte de novo á Arxentina.
Lorenzo Varela volveu do exilio en 1976, un home desfeito: non publicou nin reeditou nada. Morreu en Madrid o 25 de novembro de 1978 e foi soterrado nunha tumba anónima no cemiterio da Almudena. Tres anos despois, os seus restos foron trasladados ao cemiterio de Fufín, en Monterroso.
Por referirnos só á obra literaria en galego de Lorenzo Varela, temos que lembrar que en 1944, en Ediciones Resol, publicou Catro poemas para catro grabados destinado ao álbum de Luís Seoane María Pita e tres retratos medievais. En 1954, apareceu Lonxe, en Botella al Mar, cun prólogo de Arturo Cuadrado e ilustrado con dez xilografías de Luís Seoane. Loxicamente, os autores do exilio están fondamente marcados polas consecuencias da Guerra Civil e a súa experiencia do exilio. O ton cívico e social é o que predomina nos seus poemas.
Un dos dez poemas que compoñen o libro Lonxe é o titulado, “Compañeiros da miña xeración mortos ou asesiñados”:
¡Tan doce era a xuntanza miña e vosa,
de todos nós co mundo!
Facíamos un feixe de campos e de estrelas,
e, ó pisar ise chao que latexaba,
sentíamos subir pola sangue o misterio.
o noso corpo era o camiño da maxia,
a escada pola que viña a lúa,
o xume de tódolos segredos,
a canzón da herba que resucitou.
e o mismo verme era unha folla leda,
un mensaxeiro do sagrado alén.
Morréchedes, matáronvos, deixáronme.
Quedei eiquí, lonxe das vosas sombras.
e gardo, coma un morto,
no centro do silenzo, da sede, da agonía,
o día que vos poda levar á sepultura
unha cesta de pombas e mazás.
¡tan doce era a xuntanza miña e vosa,
de todos nós co mundo.
Como diciamos ao principio, o labor cultural galeguista que non se podía levar a cabo na Galiza despois de 1936, continuou nos países que acolleron os exiliados. Alí seguiu viva a literatura galega. Por citar só un caso, recordemos que en Montevideo estreouse, en 1941, Os vellos non deben de namorarse, de Castelao. Inmensa foi a aportación dos exiliados con Castelao á fronte. Así o soubo ver Darío Xohán Cabana e o cantou Suso Vaamonde:
Compañeiro Daniel de vida innumerable
como os astros do ceo i os camiños do mar
na tenebrosa noite da patria inhabitable
témoste no recordo con mao á luz alba.
A ti falo Daniel morto lonxe da terra
es noso i a túa luz alumea a escuridá
que nos deixou a historia de tres anos de guerra
en que os lobos mataron a luz e libertá.
Compañeiro Daniel, as pistolas sonaban
i enloitaron cunetas con sangue loitador
as pistolas sonaban i os bandidos berraban
a terrible victoria do odio e do terror.
E ti fúcheste lonxe predicar no deserto
pra erguerdes un exército que endexamais loitou
e morriches un día sin veres entreaberto
o camiño da volta que a túa alma soñou.
Pro na Patria abatida e do pobo explotado
nacimos nós os fillos da morte e do tristén
percurando furiosos vinganza e novo Estado
i unha roxa alborada sin cabo nin comén.
I a ti bo compañeiro que o furacán aleive
matou desesperado na outra banda do mar
Prometémosche a terra dunha Galicia ceibe
pra enterrar los teus ósos onde teñen que estar.