“Non hai camiño para a paz: a paz é o camiño”
(Mahatma Gandhi)
Presento a testimuña dos aldraxes
e doume ao medo dos primeiros homes
que acenderon lumieiras nos curutos
e creeron na libertá dos soños.
(Celso Emiilio Ferreiro)
O día 30 de xaneiro de 1948 morría asasinado Mahatma Gandhi, incansable loitador pola igualdade e a xustiza. Desde 1964, cada 30 de xaneiro recórdase a súa obra en favor da paz. En 1993 a UNESCO recoñeceu esa data para conmemorar o Día Escolar da Non–Violencia e a Paz.
Como ocorre con outras celebracións, non deberamos reducir a esa data concreta a nosa loita e preocupación, sobre todo pensando na idea de Gandhi de que a paz é o camiño. O camiño facémolo todos os días. Estamos rodeados de violencia –de distintas violencias– e non debemos admitir a situación, non deberamos acostumarnos ou permanecer indiferentes. Por iso, sería bo ter en conta os versos de Celso Emilio Ferreiro:
pero que haxa unhos seres
capaces de leer tranquilamente os xornales
sin sentir tremer de noxo as vísceras,
nunca podréi creelo.
(Celso Emilio Ferreiro)
Ricardo Carvalho Calero (1910–1990) –ao que o golpe de Estado de 1936 sorprendeu en Madrid, participando activamente na súa defensa desde o bando republicano– deixounos un poema de pouso pacifista, onde a cultura da non violencia e a dúbida de se puido ter causado algunha morte –el que estivo combatendo na trincheira– atravesa todos os versos:
Non sei
se matei.
Estiven na trincheira.
Non vin
o meu nemigo.
Disparei.
Non sei
se matei.
Fun ferido.
Mais
non
sei
se
matei.
Toupa cega,
non teño outro ollo
que o ollo
do meu fusil.
Se cadra o ten visto
o meu nemigo.
Fun ferido.
Eu
non
sei
se matei.
Ruxe Ruxe ponlle música ao poema do autor ferrolán:
O poeta lucense Luís Pimentel (1895–19589 –sempre sensible coa dor e o sufrimento– escribiu un estremecedor poema sobre a represión e o horror na Guerra Civil:
Cunetas
¡Outra vez, outra vez o terror!
Un día e outro día,
sen campás, sen protesta.
Galicia ametrallada nas cunetas
dos seus camiños.
Chéganos outro berro.
Señor, ¿qué fixemos?
–Non fales en voz alta–.
¿Hasta cando durará iste gran enterro?
–Non chores que poden escoitarte.
Hoxe non choran máis que os que aman a Galicia–.
¡Os milleiros de horas, de séculos,
que fixeron falla
para faguer un home!
teñen que se encher aínda
as cunetas
con sangue de mestres o de obreiros.
Lama, sangue e bágoas nos sulcos
son semente.
Docemente chove.
Enviso, arrodéame unha eterna noite.
Xa non terei palabras pra os meus versos.
Desvelado, pola mañán cedo
baixo por un camiño.
Nos pazos onde se trama o crimen
ondean bandeiras pingando anilina.
Hai un aire de pombas mortas.
Tremo outra vez de medo.
Señor, isto é o home.
Todas as portas están pechadas.
Con ninguén podes trocar teu sorriso.
Nos arrabás,
bandeiras batidas i esfarrapadas.
Deixa atrás a vila.
Ti sabes que todos os días
hai un home morto na cuneta,
que ninguén coñece aínda,
Unha muller sobre o cadáver do seu home
chora.
Chove.
¡Negra sombra, negra sombra!
Eu ben sei que hai un misterio na nosa terra,
mais alá da néboa,
mais alá do mar,
mais alá da chuvia,
mais alá do bosque.
A Quenlla ponlle música ao poema do autor lucense:
Celso Emilio Ferreiro (1912–1979) –mobilizado para a guerra polas tropas franquistas– critica duramente a brutalidade da guerra de Vietnam sobre a poboación civil, unha guerra que causou millóns de mortos e graves danos medioambientais:
Digo Viet Nam e basta
Digo bomba de fósforo.
Apenas digo nada.
Digo lombriga e larva
de carne podrecida.
Digo nenos de nápalm,
terror de noite e selva,
fedor de cidade e cloaca.
Fame, suor, aldraxe,
pugas de aceiro, antropofaxia.
Digo guerra bestial,
terror de terra, crime, lume, lava,
estoupido, verdugo
e mortandade en masa.
Digo gas abafante.
Apenas digo nada.
Digo yanqui invasor,
depredador de patrias.
Digo plutonio, pentágono,
esterco bursátil, palanca,
Presidente, gadoupa,
chuvia, amargura, baba.
Digo petróleo, ferro,
mineral, trampa,
lobo, caimán, polaris, cóbrega,
miseria, diplomacia.
Digo devastación que USA, usa.
Apenas digo nada.
Digo Viet Nam i está xa dito todo
cunha soia palabra.
Pra abranguer a vergonza do mundo,
digo Viet Nam e basta.
Uxío Novoneyra (1930–1999) tamén lle dedica versos á guerra de Vietnam:
Xa nos gustaría que non houbese que escribir sobre a guerra e a violencia, tampouco que tiveramos que levantar monumentos que nos lembren a barbarie. Lino Braxe (1962–2020) dedícalle os seus versos ás “Mulleres de Juárez”, lembrando a súa dor:
Algunhas levan na man o corazón
e outras lévano na boca.
Teñen que morder a vida
porque a alma llela arrincaron dun machetazo.
Ofrecen os seus cirios á virgencita
porque foron violadas polos fillos do home
e Deus non escoitou as súas súplicas.
Aínda cren no paraíso e veneran
os seus antepasados mortos,
Pasean polas rúas de Juárez
perdidas para sempre nun río de dor e odios
e, incomprensiblemente para nós, tamén de penitencias.
Un dos temas recorrentes da poesía de Luís Pimentel é o mundo da infancia. No poema “Xogo ruín” hai un neno que maltrata con crueza un paxaro, aínda que a lectura social do poema resulta inevitable porque o neno “crecéu e foi de aquiles”:
Aquil neno
pincháballe os ollos
ós paxaros;
e gustáballe ver salir
esa gotiña
de aire e de lus,
ise rocío limpio
de mañanciñas frescas.
Logo botábaos
a voar
e ríase de velos
topar contra o valado
de súa casa,
con un ruido
moi triste.
Crecéu e foi de aquiles.
Anisia Miranda (1932–2009) e Neira Vilas (1928–2015) escribiron unha “Cantarola dos nenos” chamando á solidariedade no amor e na paz:
Amiguiños todos,
amiguiños xa,
os nenos de aquí,
E os nenos de alá.
Os nenos do mundo
todos a cantar
a unha mesma voz
collidos da man.
Cantarola nosa
de amor e de paz.
Leda cantarola,
ledo rebuldar.
Rolda de sorrisos
dende mar a mar,
corazóns abertos,
ollos de amigar.
Amiguiños todos,
amiguiños xa,
os nenos de aquí
e os nenos de alá.
Manuel María (1929–2004) dedica un “prego” a demandar unha paz limpa, clara e nova:
¡Ben sabes,
Señor,
que perdemos
a paz!
¡Quero unha paz
limpa,
clara
como o vento!
¡Quero unha paz
de luz
para ser sinxelo!
Escoita, Señor,
este humilde
prego:
¡Quero unha paz
nova
para escoitar
simplemente
como cantan
os melros!
En Follas novas (1880), Rosalía de Castro –sempre solidaria coa dor– escribía lamentándose:
Aqués que tén fama de honrados na vila,
roubáronme tanta brancura que eu tiña;
botáronme estrume nas galas dun día,
a roupa de cote puxéronma en tiras.
……………………………………………….
Quedei deshonrada, murcháronme a vida,
fixéronme un leito de toxos e silvas;
i en tanto, os raposos de sangue maldita,
tranquilos nun leito de rosas durmían.
Non é difícil atopar na nosa literatura textos arredor da guerra, da violencia e a dor. Tampouco os que reclaman solidariedade e esperanza. A paz non é só a ausencia de conflitos, senón a presenza do diálogo e a cooperación, porque, como escribía Celso Emilio Ferreiro:
si temos semellantes as feridas,
coma un irmáu che falo.
Fuxan os Ventos:
Satxa: